– Першы пытанне, які вельмі шырока абмяркоўваецца ў Літве, – гэта пытанне выбару пляцоўкі. Чаму менавіта Астравецкая пляцоўка абраная для Беларускай атамнай электрастанцыі?
– У нашай краіне тэма будаўніцтва атамнай станцыі была агучана і пачала рэалізоўвацца нашмат раней, чым было прынята рашэнне аб будаўніцтве Беларускай АЭС.
У 1982 годзе пад Менскам было пачата будаўніцтва Мінскай атамнай цеплавой станцыі (Мінская АТЭЦ), галоўным прызначэннем якой было забеспячэнне цеплафікацыі г. Мінска ў сувязі з бурным развіццём прамысловасці і горада ў цэлым.
Да пачатку будаўніцтва Акадэміяй навук сумесна з галіновымі спецыялістамі быў праведзены вялікі аб'ём даследчых і геолагаразведачных работ. На жаль, аварыя на Чарнобыльскай АЭС перакрэсліла гэты праект, як і многія іншыя атамныя энергетычныя праекты не толькі ў Савецкім Саюзе, але і ва ўсім свеце, так як трэба было разабрацца ў прычынах аварыі і іншых звязаных з гэтай тэмай пытаннях. Таму да пачатку рэалізацыі праекта Беларускай АЭС нейкая першапачатковая база па выбары пляцоўкі будаўніцтва станцыі ў нас была.
У 2005 годзе Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь А. Р. Лукашэнкі была зацверджана Канцэпцыя энергетычнай бяспекі Рэспублікі Беларусь, якой прадугледжвалася вывучэнне мэтазгоднасці будаўніцтва атамнай электрастанцыі ў нашай краіне, у першую чаргу з пункту гледжання дыверсіфікацыі відаў паліва.
Справа у тым, што ўласныя паліўна-энергетычныя рэсурсы нашай краіны забяспечваюць толькі 18 % патрэбы. Вялікая энергетыка, ды і камунальная, фактычна будаваліся на спажыванні прыроднага газу. На сённяшні дзень доля прыроднага газу ў паліўна-энергетычным балансе Рэспублікі Беларусь складае 95 %, пры гэтым паліўная складнік сабекошту электраэнергіі дасягае амаль 70 %.
Цэны на прыродны газ з таго часу значна выраслі. Таму неабходна было шукаць шляхі выхаду з сітуацыі, якая сітуацыі.
Беларускім навукоўцам, Міністэрству энергетыкі і іншым міністэрствам было даручана вывучыць пытанне аб магчымасці будаўніцтва ў Рэспубліцы Беларусь атамнай электрастанцыі. У 2007 годзе такія прапановы былі сфармаваныя.
Быў зроблены выснова аб мэтазгоднасці будаўніцтва атамнай электрастанцыі, і для гэтага ў нас ёсць адпаведныя кампетэнцыі. Напрыклад, Інстытут ядзерных і энергетычных даследаванняў «Сосны» Нацыянальнай акадэміі навук Рэспублікі Беларусь.
Варта адзначыць, што яшчэ ў перыяд будаўніцтва Мінскай АТЭЦ Беларускім політэхнічным інстытуце і БДУ было падрыхтавана адпаведнае колькасць спецыялістаў для АТЭЦ. Калі праект быў спынены, многія з іх з'ехалі працаваць на розныя АЭС Савецкага Саюза. Гэтых спецыялістаў можна было вярнуць на радзіму, тым больш што многія з іх выказвалі такое жаданне. І, дарэчы, вярнуліся, калі пачалося будаўніцтва Беларускай АЭС.
На месцы Мінскай АТЭЦ была пабудавана ЦЭЦ-5. Таксама ў Мінску была ўзведзена ЦЭЦ-4, мадэрнізаваная ЦЭЦ-3, таму з часам праблема цеплазабеспячэння Мінска была знятая.
У 2008 годзе на падставе выкананых Нацыянальнай акадэміяй навук Беларусі і адпаведнымі міністэрствамі работ было прынята канчатковае рашэнне аб будаўніцтве атамнай электрастанцыі. Незадоўга да гэтага была створана дырэкцыя будаўніцтва АЭС, якая павінна была каардынаваць гэтую працу.
Мы вывучылі напрацоўкі, якія былі назапашаныя з 1993 года, і аднавілі працы па вывучэнні магчымых пляцовак для будаўніцтва АЭС.
Першапачаткова разглядаліся 74 пункты. Пункт не трэба блытаць з пляцоўкай. Пункт – гэта 500 км2, а пляцоўка – 5 км2. Пляцоўка вызначаецца на пункце магчымага размяшчэння. Галоўны крытэр выбару ў адпаведнасці з патрабаваннямі МАГАТЭ – гэта адсутнасць на пляцоўцы разломаў. Гэта значыць, станцыя павінна «садзіцца» на мацерыковы грунт.
Мы пачалі ранжыраваць патэнцыйныя пляцоўкі ў адпаведнасці з магчымасцю выдачы электрычнай магутнасці, наяўнасцю пад'язных шляхоў і, самае галоўнае, крыніцы вады. На выбар таксама ўплывала наяўнасць ваенных камунікацый, газаправодаў, каля якіх нельга будаваць, і многія іншыя фактары.
Такім чынам, з часам мы спыніліся на чатырох пляцоўках, якія максімальна адказвалі неабходным крытэрам. На ўсходзе Беларусі гэта былі Чырвонапалянская і Кукшиновская пляцоўкі. Астравецкая і Верхнядзвінская пляцоўкі першапачаткова разглядаліся як рэзервовыя.
Затым у адпаведнасці з патрабаваннямі МАГАТЭ ў частцы крытэрыяў выбару пляцоўкі пад будаўніцтва АЭС былі праведзены пошукавыя работы на Краснапалянскай і Кукшынаўскай пляцоўках. Больш таго, на падставе рэкамендацый МАГАТЭ быў прыняты нацыянальны нарматыўны дакумент па выбары пляцоўкі. Першапачаткова ў якасці прыярытэтнай разглядалася Чырвонапалянская пляцоўка.
Дзве спецыяльныя місіі МАГАТЭ па выбары пляцоўкі разгледзелі вынікі нашых пошукаў і адзначылі, што Рэспубліка Беларусь правяла беспрэцэдэнтны аб'ём работ на пунктах для выбару пляцоўкі.
Была набыта за мяжой спецыяльная, вельмі дарагая тэхніка, якая дазваляе вызначаць шчыльнасць грунтоў. Свідравіны значна радзей на глыбіню 120 м. Было намі зроблена больш за 100 свідравін на кожнай пляцоўцы. Чаму менавіта на такую глыбіню? Таму, што ціск на грунт атамнай станцыі спыняецца прыкладна на 70-метровай глыбіні. І вось тут нас чакала непрыемнае адкрыццё. Аказалася, што на Краснапалянскай пляцоўцы на глыбіні 25 м і ніжэй знаходзіцца магутны пласт обводненного мелу. Таўшчыня гэтага пласта дасягае 35 м.
Мы запрасілі для кансультацыі спецыялістаў з двух ўкраінскіх інстытутаў. Справа ў тым, што Украіна мае пэўны вопыт не толькі па праектаванні атамных станцый, але і па пошуку і даследаванню пляцовак пад іх. Акрамя таго, у Украіне ўжо больш за сорак гадоў эксплуатуецца Ровенская АЭС, якая пабудавана на грунтах, дзе магчымыя карставыя з'явы. У ходзе эксплуатацыі з мэтай ўмацавання грунту даводзілася заліваць пад будынка станцыі бетон.
Карставыя з'явы – адзін з забараняльных фактараў для размяшчэння АЭС. У выпадку якіх-небудзь працёкаў обводненный мел можа сысці і на яго месцы можа ўтварыцца правал.
Мы падключылі да даследаваннях расійскі інстытут імя Ведзянеева, вывучылі міжнародны вопыт па карстам і зразумелі, што размяшчаць АЭС на Краснапалянскай пляцоўцы небяспечна.
Можна было паспрабаваць вырашыць праблему з дапамогай складаных інжынерных рашэнняў. Аднак нідзе ў свеце падобныя рашэнні яшчэ не апрабаваны. А быць першапраходцамі, тым больш пасля Чарнобыльскай аварыі, у выніку якой нашая краіна пацярпела ў найбольшай ступені, мы не маглі. Ды і навошта будаваць атамную станцыю ў загадзя небяспечным месцы? Бо мы нясем адказнасць за яе бяспечную эксплуатацыю і перад сваім народам, і перад краінамі-суседзямі, і перад сусветнай супольнасцю
Адным словам, перайшлі на другую пляцоўку – Кукшиновскую, на 200 км на поўнач ад Краснапалянскай. Распачалі такія ж маштабныя пошукі і знайшлі тую ж праблему. Нашы навукоўцы сталі разбірацца, у чым жа прычына? Аказалася, што ўся усходняя Беларусь знаходзіцца над пластом крэйдавага грунту. Заставаліся Астравецкая і Верхнядзвінская пляцоўкі. На Верхнядзвінскай першыя ж даследаванні паказалі наяўнасць высокіх грунтавых вод і слабы грунт. Поўны аб'ём пошукаў правялі на Астравецкай пляцоўцы і не выявілі тут ні аднаго адмоўнага фактару ў адпаведнасці з нарматыўнымі дакументамі па размяшчэнні АЭС. Гэтую працу праводзілі беларускія спецыялісты з прыцягненнем спецыялістаў з Украіны і Расіі. Была створана дзяржаўная ўрадавая камісія па выбары пляцоўкі. Камісія прааналізавала ўсе вынікі даследаванняў і вызначыла Астравецкую пляцоўку як прыярытэтную, а Кукшиновскую і Краснополянскую пляцоўкі – як рэзервовыя.
-- Але ж у 1993 годзе беларускія навукоўцы ўжо даследавалі Астравецкую пляцоўку і прызналі яе самой непадыходнай для будаўніцтва АЭС?
– Мы вывучылі матэрыялы гэтых даследаванняў. Гутарылі з тымі, хто іх праводзіў, і высветлілі наступнае: ні адной свідравіны ў 1993 годзе прасвідравана не было. Усе абгрунтавання былі зробленыя на аснове выключна тэарэтычных даследаванняў. Ды і неабходнай тэхнікі для паўнавартасных пошукаў тады ў рэспубліцы не было.
Не ў крыўду нашым суседзям будзе сказана, але пры фарміраванні ацэнкі ўздзеяння на навакольнае асяроддзе (АУНА) Вісагінскай АЭС наогул не было праведзена ні аднаго даследаванні на абранай пляцоўцы. У АУНА проста было сказана, што пляцоўка прывязваецца да дзеючай інфраструктуры Ігналінскай АЭС з мэтай памяншэння капітальных выдаткаў на яе будаўніцтва. Мы такі падыход аспрэчваць не сталі, таму што разумелі адказнасць літоўскага боку за свой выбар.
– Але ж МАГАТЭ пасля аварыі на АЭС «Фукусіма» рэкамендуе не будаваць АЭС бліжэй за 100 кіламетраў ад вялікіх гарадоў?
– Няма такіх рэкамендацый. Вас уводзяць у зман. Такіх рэкамендацый і такіх дакументаў не існуе. Мы, калі выбіралі сваю пляцоўку, кіраваліся дакументам (мы можам яго даць), у якім ніякіх патрабаванняў па аддаленасці ад гарадоў няма. Ёсць патрабаванні да грунтам і забеспячэння воднымі рэсурсамі.
У Еўропе шмат АЭС, якія размешчаны каля буйных гарадоў, і ні ў каго няма прэтэнзій.
Па выніках праведзенай працы і высноваў дзяржаўнай камісіі ў снежні 2008 года быў падпісаны акт дзяржаўнай камісіі, які вызначыў Астравецкую пляцоўку прыярытэтнай. На падставе гэтага рашэння мы прыступілі да распрацоўкі ацэнкі ўздзеяння на навакольнае асяроддзе – АУНА. Гэты дакумент распрацаваны ў поўным адпаведнасці з рэкамендацыямі Орхускай канвенцыі. Мы ў гэтым дакуменце зрабілі аналіз трох названых канкурэнтных пляцовак.
У адпаведнасці з патрабаваннямі канвенцыі, усе краіны-суседзі былі апавешчаныя аб нашым намеры будаваць АЭС, ім быў адпраўлены справаздачу па АУНА для вывучэння. Мы атрымалі заўвагі, прапановы, з улікам якіх дакумент дапрацоўваўся. Канчатковы варыянт таксама быў накіраваны ўсім краінам, якія выказалі жаданне правесці слуханні па ім. І мы гэтыя слуханні арганізавалі. Некаторыя краіны, напрыклад, Аўстрыя, проста адрасавалі нам дадатковыя пытанні, і мы на іх адказалі.
– Але ў Літве падобныя слуханні не праводзіліся...
– Праводзіліся. І гэта замацавана пратаколам. З гэтай нагоды вас таксама ўводзяць у зман. Мы правялі слуханні і ў Вільні ў 2010 годзе. Пасля іх у літоўскай сталіцы былі таксама арганізаваны кансультацыі.
У адпаведнасці з рэкамендацыямі камітэта па ажыццяўленні Канвенцыі Эспо мы ў 2013 годзе прапанавалі Літве арганізаваць яшчэ адны грамадскія слуханні. Аднак літоўскі бок з гэтым прапановай не пагадзілася, таму мы арганізавалі слуханні ў Астраўцы. Забяспечылі падвоз грамадзян з Літвы ў Беларусь бясплатна нашымі аўтобусамі, арганізавалі бязвізавы праезд.
Я асабіста прысутнічаў на гэтых слуханнях. Тады мы далі вычарпальныя адказы на ўсе пытанні.
Да жаль, з часам гэтая тэма стала паступова перацякаць з плоскасці прафесійнай ў палітычную плоскасць. На маю думку, гэта адбылося з-за таго, што да таго часу стала зразумела, што праект новай Вісагінскай АЭС не адбудзецца. Літва стала сыходзіць з энергетычнага рынку. Зрэшты, гэта тэма для асобнай размовы.
Да жаль, з літоўскага боку Беларускую АЭС крытыкуюць не спецыялісты, а ў асноўным палітыкі і чыноўнікі.
– Аднак стрэс-тэсты крытыкавалі і спецыялісты...
– Крыху пазней я адкажу і на гэтае пытанне.
Да жаль, дыялог не атрымаўся. Мы адказвалі на ўсе пытанні і неаднаразова. Праходзілі пасяджэння бакоў Канвенцыі Эспо. Затым боку засядалі ў Мінску, аб гэтым добра вядома. Аднак хіба гэта канструктыўная пазіцыя, калі падчас аднаго з пасяджэнняў падымаецца прадстаўнік літоўскага боку і на прамой пытанне: «Што вас не задавальняе? На якія пытанні вы хацелі б атрымаць адказы?» – адказвае: «Нам нічога не трэба! Прыбярыце АЭС з гэтай пляцоўкі, і ўсе пытанні па бяспецы Беларускай АЭС спыняцца!»
Перш, чым выбраць праект станцыі, мы вывучылі прапановы пяці сусветных лідэраў у галіне ядзернай энергетыкі. Мы адразу вызначыліся: гэта павінен быць самы сучасны праект пакалення 3+ з тэхналогіяй ВВЭР, таму што гэта самая апрабаваная, надзейная і эканамічная тэхналогія.
– Па праекце пакалення 3+ пабудавана толькі адна АЭС у свеце.
– АЭС пакалення 3+ да таго часу мелі амерыканцы, французы і «Расатам».
– Але «Расатам» мае толькі адну такую станцыю.
– Няма. Вось уявіце, што ў 2015 годзе вы купілі «Мэрсэдэс». А ў 2017 годзе ў гэтым аўтамабілі дадаліся, як кажуць, дадатковыя «навароты». Але тым не менш гэта ўсё той жа «Мэрсэдэс».
Вось так і тут. Расеяй да таго часу быў рэалізаваны праект па будаўніцтве ў Кітаі Тяньваньской АЭС. Гэта АЭС трэцяга пакалення з ядзернымі энергетычнымі рэактарамі ВВЭР-1000. У нас – ВВЭР-1200. У гэтым рэактары на 20 гл даўжэй «стрыжні» паліўных элементаў. А ў астатнім праект Беларускай АЭС амаль ідэнтычны праекту Тяньваньской АЭС. Толькі ў нас крыху больш магутны рэактар. Асноўныя прынцыповыя падыходы па бяспецы ўжо былі рэалізаваныя.
Вартасці гэтага праекта общепризнанны. У яго самы высокі каэфіцыент устаноўленай магутнасці (КИУМ). Ён вышэй, чым у амерыканскіх і іншых тэхналогій. Да моманту нашага выбару гэты праект з'яўляўся рэферэнтным, то ёсць рэалізаваным у рэчаіснасці, на практыцы. Яго надзейнасць пацвярджаюць і канкурэнты «Расатама». У праекта ўдалае спалучэнне пасіўных і актыўных сістэм бяспекі.
Акрамя таго, адзіная кампанія ў свеце, якая не спыняла будаваць атамныя электрастанцыі, – гэта «Расатам».
Некаторыя замежныя кампаніі згаджаліся пачаць будаўніцтва АЭС у Беларусі праз 5-7 гадоў, таму што да пачатку будаўніцтва трэба падрыхтаваць міжурадавае пагадненне па выкарыстанню атамнай энергіі ў мірных мэтах. Без гэтага пагаднення наогул нельга прыступаць да рэалізацыі. Дарэчы, перш чым пачаць працы, мы з расійскім бокам падпісалі такое пагадненне.
Нам на выгадных умовах прапаноўвалі свой праект кітайскія кампаніі, але гэта быў праект пакалення 2+. У той час, калі мы вялі перамовы, Кітай меркаваў выйсці на пакаленне 3+ у 2015-2017 гадах. Але яны закуплялі амерыканскія і японскія тэхналогіі для таго, каб потым на іх базе стварыць што-нешта сваё. Таму мы спыніліся на расійскім праекце. Дамовіліся аб тым, што урад Расійскай Федэрацыі прадаставіць нам крэдыт для будаўніцтва атамнай электрастанцыі. Так мы падышлі да рэалізацыі гэтага праекта.
Мы прапанавалі літоўскаму боку супрацоўніцтва ў плане постпроектного аналізу, ўносілі і шэраг іншых прапаноў, але, на жаль, на сённяшні дзень да канца гэтая тэма не ўрэгулявана. Хоць свой шлях у рамках выканання Канвенцыі Эспа мы прайшлі выразна, і гэта пацвердзіла нарада бакоў. Але яно рэкамендавала адказаць яшчэ на пяць пытанняў. Не літоўскім баку, а камітэту. Мы гэта зрабілі. Два адказу камітэт прыняў. Адказы на тры пытання прадставіць камітэту Міжнароднае агенцтва па атамнай энергіі, і на наступным пасяджэнні бакоў яны будуць разгледжаны.
За час рэалізацыі праекта на пляцоўцы будаўніцтва Беларускай АЭС пабывала шмат экспертаў у галіне ядзернай энергетыкі. Усе яны пацвердзілі, што мы выбралі добры, надзейны і самы бяспечны праект. І ўсе пацвердзілі, што працэс збудаванні арганізаваны на высокім узроўні.
Высокую ацэнку даў і генеральны дырэктар МАГАТЭ Юкія Амана, які наведаў пляцоўку Беларускай АЭС у 2016 годзе і таксама ўхваліў наш выбар. Гэты ж выснову пацвярджаюць і іншыя эксперты МАГАТЭ, якія наведваюць Беларускую АЭС.
Наш вопыт арганізацыі будаўніцтва і стварэння інфраструктуры атрымаў высокую ацэнку місіі МАГАТЭ ИНИР. У далейшым на спецыяльным семінары МАГАТЭ вопыт Беларусі быў рэкамендаваны для выкарыстання іншым краінам. Гэта кажа аб тым, што Рэспубліку Беларусь МАГАТЭ пазіцыянуе як краіну, якая мае добры вопыт у рэалізацыі атамнага праекта.
Мы разумеем сваю адказнасць. Таму ніякай расхлябанасці, адступленняў ад стандартаў якасці мы не дапускаем. Абсталяванне для АЭС праходзіць кантроль на першай стадыі вырабу на заводах. Затым ажыццяўляецца вельмі жорсткі ўваходны кантроль на пляцоўцы і прыёмка выкананых работ. Тыя арганізацыі, якія не гатовыя, не змаглі навучыцца працаваць у такіх умовах, выдаляюцца з будаўнічай пляцоўкі.
– І ўсё-ткі некалькі інцыдэнтаў было.
– Гэта не інцыдэнты. Вось уявіце: паставілі апалубку, пачалі заліваць бетон. Падкасіліся адна «нага», і злілося на зямлю каля пяці кубаметраў бетону. Гэта што – парушэнне бяспекі станцыі? Гэты бетон тут жа прыбралі, паправілі апалубку і залілі бетон зноў. Вось гэта першы так званы інцыдэнт які прадставілі як нейкую аварыю.
– Але на БелАЭС пацвердзілі гэтую інфармацыю толькі праз некалькі тыдняў.
– Калі падаваць ўсю інфармацыю аб такіх дробных падзеі, якія сёння адбываюцца на будоўлях, у тым ліку і ў Літве, газеты былі б запоўненыя толькі гэтай інфармацыяй. На ўсё астатняе проста не засталося б месца. Гэта звычайная, звычайная здарэнне на будоўлі, хоць, вядома, такіх рэчаў нельга дапускаць.
– А што здарылася з корпусам рэактара?
– У МАГАТЭ ёсць шкала здарэнняў, па якім трэба апавяшчаць грамадскасць і краіны-суседзі. Дык вось, наш выпадак у гэтую шкалу не трапляў, таму што гэта не ядзерную здарэнне. Гэта першае. Другое: па ўсіх тым, як вы кажаце, «здарэнняў», якія ў нас здараюцца тут, у нас ёсць парадак правядзення службовых расследаванняў. Па няшчасных выпадкаў мы праводзім расследавання ў рамках беларускага заканадаўства, а па будаўнічым – таксама ў рамках заканадаўства Расійскай Федэрацыі. Па кожнаму нагоды складаюцца акты неадпаведнасцяў, акты здарэнняў, вінаватыя караюцца, прымаюцца контрмеры, як гаворыцца, у мэтах недапушчэння падобных выпадкаў...
Пасля вышэйзгаданага выпадку сее-хто з праціўнікаў ядзернай энергетыкі пачуў што-то ад будаўнікоў і падняў шум у прэсе. Мы адказалі, што адбылося. Але гэты выпадак не трапляе, я яшчэ раз паўтараю, у разрад тых, пра якіх патрабуецца апавяшчаць.
Разам з тым два-тры гады таму на Ігналінскай АЭС у Літве пралілі радыеактыўную ваду з першага контуру. Так гэта здарэнне нават ад МАГАТЭ схавалі. Хоць аб гэтым неабходна было паведаміць, таму што гэта – радыёактыўная вадкасць. Схавалі і некалькі пажараў. Але мы не падымалі шум, не рабілі праблемы з гэтага.
Мы правялі SEED-місію. Вось вы згадвалі, што мы гэта зрабілі не ў поўным аб'ёме. Я хачу сказаць: ёсць рэкамендацыя камітэта па выкананні Канвенцыі Эспо. У пункце 64 гэтага дакумента выразна прапісана, у якім аб'ёме неабходна праводзіць SEED-місію. Мы запрасілі МАГАТЭ, азнаёміліся з гэтым рашэннем камітэта.
МАГАТЭ сфармавала SEED-місію, каб адказаць на пытанні камітэта. Місія была праведзеная, і мы атрымалі адказы на ўсе пытанні, якія паставіў камітэт. У камітэта ў дачыненні да паўнаты праведзенай SEED-місіі да нас пытанняў не ўзнікла – вось адказ на ваш пытанне.
Што тычыцца корпуса рэактара – так, такое здарэнне адбылося з-за парушэння тэхналогіі ўздыму корпуса адной з падрадных арганізацый. Пры гэтым корпус не ставілі ў штатнае становішча. Яго трэба было на 20-30 м пераставіць з аднаго месца на іншае каля будынка рэактара, а ў далейшым была б ажыццеўлена аперацыя ўздыму. Але падчас перастаноўкі, калі яго паднялі на 4 м, ён «з'ехаў». Гэта нават нельга назваць памылкай, гэта проста разгільдзяйства таго адказнага інжынерна-тэхнічнага работніка, які прысутнічаў пры ўздыме. Гэта значыць, гэты выпадак – вынік безадказнасці аднаго выканаўцы, а не сістэма.
– Гэты чалавек яшчэ працуе?
– Не, ён быў адразу ж звольнены. З расейскім бокам мы прынялі рашэнне аб замене дадзенага корпуса. Генпадрадчык прывёз нам новы корпус, ён ужо усталяваны і абвязаны трубаправодамі.
– Колькі міжнародных экспертаў прысутнічае пастаянна на Беларускай АЭС і сочыць, як ідзе будаўніцтва і мантаж абсталявання?
– Ад кожнага завода-вытворцы, будзь то расейскі вытворца або, да прыкладу, Siemens, калі ідзе мантаж абсталявання гэтага вытворцы, прысутнічае шэф-інжынер. Што да экспертаў, то на пляцоўцы пастаянна праводзяцца рэгулярныя планавыя місіі МАГАТЭ, бываюць эксперты Міжнароднага агенцтва, якія прыязджаюць у рамках навучальных семінараў і іншых інструментаў МАГАТЭ. У ходзе гэтых візітаў яны заўсёды знаёмяцца з ходам будаўніцтва Беларускай АЭС.
Акрамя таго, на пляцоўцы пабывала вельмі шмат прадстаўнікоў краін, якія рэалізуюць ядзерныя энергетычныя праекты або толькі плануюць будаваць АЭС. Такіх дэлегацый у нас у год бывае больш за дваццаць.
Пляцоўку таксама неаднаразова наведвалі прадстаўнікі Сусветнай асацыяцыі аператараў атамных электрастанцый. У мінулым годзе ў Мінску праходзіў семінар дадзенай арганізацыі з наведваннем пляцоўкі будаўніцтва атамнай электрастанцыі.
Мы ні для каго не закрываем будаўнічую пляцоўку БелАЭС. Усім, хто жадае пабываць там, трэба ва ўстаноўленыя заканадаўствам тэрміны прайсці пэўныя працэдуры, як на любым іншым рэжымным аб'екце. Мы ўсіх пускаем і запрашаем. Кіраўнік дзяржавы казаў пра гэта неаднаразова. Калі ласка, прыязджайце, глядзіце! А калі падкажаце што-то карыснае, мы будзем толькі рады.
Што тычыцца пытання правядзення стрэс-тэстаў, у 2011 годзе мы падпісалі добраахвотнае пагадненне аб тым, што Рэспубліка Беларусь згодная правесці стрэс-тэсты. А іх у першую чаргу праводзяць тыя краіны, якія ўжо маюць атамныя станцыі. У нас жа ў 2011 годзе яшчэ не было зацверджанай праектнай дакументацыі. Спачатку стрэс-тэсты, прычым з улікам больш жорсткіх патрабаванняў, чым Еўракамісія рэкамендавала, правяла Расія. Іх вынікі расейскі бок ўлічыла ў нашым праекце, што пацвердзіла SEED-місія 2016 года. У выніку праектам была прадугледжана ўстаноўка дадатковых дызель-генератараў. Да ўжо запланаваных для кожнага блока пяці каналах бяспекі (чатыры незалежных і адзін общеблочный) было дададзена яшчэ па адным передвижному дызель-генератара.
Мы правялі стрэс-тэсты, калі наш праект ужо пачаў рэалізоўвацца, была сфарміравана рабочая дакументацыя і закуплены шэраг асноўнага абсталявання – гэта значыць, на той стадыі, калі можна было што-то паглядзець, пакратаць, прааналізаваць.
Потым адбылася сустрэча з прадстаўнікамі Еўракамісіі – намеснікам еўракамісара па энергетыцы і яго камандай, якія ўважліва азнаёміліся з пляцоўкай і далі ёй высокую ацэнку. Таксама мы дамовіліся аб працэдуры правядзення незалежнай экспертызы.
На падставе стрэс-тэстаў наш рэгулятар зрабіў нацыянальны даклад. Сёння Еўракамісіяй сфарміравана каманда экспертаў і назіральнікаў. Рэгулятары краін, якія ўваходзяць у склад Еўразвяза, у тым ліку і літоўскі, азнаёміліся з нашым нацыянальным дакладам і падрыхтавалі 464 пытання. Усе яны абагульнены па групах. Цяпер мы рыхтуем адказы на гэтыя пытанні. 12 сакавіка да нас на тыдзень прыязджаюць працаваць 22 эксперта, на пытанні якіх мы будзем адказваць, калі што-то засталося незразумела.
– У гэтым справаздачы, наколькі я памятаю, ёсць кіраўнік 8, у якой гаворыцца аб паляпшэнні бяспекі. Што гэта і як вы плануеце паляпшаць бяспеку?
– Парадак, рэкамендаваны Еўракамісіяй, такі: па выніках незалежнай ацэнкі гэтай камісіі будзе напісана рэкамендацыя краіне, а нацыянальны рэгулятар распрацуе план яе рэалізацыі. Такая ж працэдура была ажыццёўлена пры ИНИР-місіі ў 2012 годзе, якая ацэньвала гатоўнасць другой фазы пераходу да будаўніцтва АЭС. Мы стварылі на падставе рэкамендацый ИНИР-місіі Нацыянальны план дзеянняў па выкананні гэтых рэкамендацый. Такая ж працэдура будзе і ў гэтым выпадку.
Вядома, калі будуць пытанні, якія патрабуюць неадкладнага рашэння, то яны будуць разгледжаны ў першую чаргу. Пытанні, якія трэба доизучить, распрацаваць праектную дакументацыю, будуць разгледжаны крыху пазней. Таму што на гэта патрэбны дадатковыя сродкі.
Усё будзе узважана дзяржаўным рэгулятарам разам з галоўным праекціроўшчыкам і канструктарам рэактарнай ўстаноўкі і ўключана ў план рэалізацыі гэтых мерапрыемстваў.
– Пагаворым аб неабходнасці Беларускай атамнай станцыі. Некаторыя эксперты з Літвы кажуць, што, можа быць, для Беларусі эканамічна нявыгадна будаваць атамную станцыю. Якая Ваша кропка гледжання на гэтае пытанне?
– Калі б было эканамічна нявыгадна, то мы б не пачыналі будаваць АЭС. Я вам сказаў, што мы два гады разам з Акадэміяй навук як незалежным экспертам вывучалі мэтазгоднасць будаўніцтва станцыі. Сёння кошт кілават-гадзіны, выпрацаванага на АЭС, танней, чым выпрацаванай на станцыі, якая працуе на арганічным паліве. Вось і ўся эканоміка.
– Але адзінаццаць мільярдаў даляраў...
– Хто вам сказаў, што адзінаццаць?
– Ну як жа, пішуць, праект ёсць...
– Пішуць тыя, хто ў гэтым пытанні не цалкам кампетэнтны. У нас крэдыт да 10 млрд даляраў, і ён пагашае 90 % кошту затрат па будаўніцтву, а 10 % павінна аплачваць беларускі бок. Рэальная кошт станцыі вызначаецца канкрэтнымі выдаткамі на яе збудаванне, якія на падставе дакументаў фінансуюцца з вышэйзгаданых крыніц.
– Але вы павінны будзеце вярнуць гэтыя грошы?
– Колькі возьмем – столькі вернем. Сёння нельга гаварыць аб канчатковай лічбы, але яна будзе ніжэй, чым 11 млрд. даляраў, паверце, таму што мы ацэньваем кожны рубель, укладзены ў будоўлю, кантралюем расход сродкаў, каб не было лішніх, неабгрунтаваных выплат і выдаткаў, перавышэння коштаў на абсталяванне. Мы маніторым кошт аналагічнага абсталявання па ўсім свеце і не дапускаем яго пакупкі утрая даражэй. Мы набываем надзейнае добрае абсталяванне, але за тыя грошы, якіх яно сапраўды варта. Таму перш, чым браць крэдыт, мы разам з Мінфінам ацанілі магчымасць яго вяртання. І яго вернем.
– Вы казалі аб незалежнасці і дыверсіфікацыі. Але хіба гэта незалежнасць, калі вы павінны плаціць Расеі?
– Скажыце, колькі знешняга доўгу сёння ў Злучаных Штатаў?
– Вельмі шмат.
– Але яны сябе ўпэўнена адчуваюць. Мы таксама, перш чым браць крэдыт, пралічылі магчымасці вяртання. За апошнія гады ў Беларускую энергасістэму ўкладзена 10 млрд даляраў. Дзякуючы гэтаму мы стварылі самую эфектыўную энергетыку на постсавецкай прасторы і спраўна разлічваемся за крэдыты, узятыя на гэтую працу.
– А калі аддаваць крэдыт, выдзелены на будаўніцтва АЭС?
– Крэдытная лінія нам адкрыта да 2035 года, і мы ацанілі свае магчымасці.
– А як усё гэта будзе ажыццяўляцца на фоне літоўскага закону, які кажа, што трэба блакаваць праект, не купляць электраэнергію, вырабленую на Беларускай атамнай станцыі? Гэта паўплывае на вашы даходы ад атамнай станцыі?
– Я б сказаў так: на рынку пакупнік заўсёды мае рацыю. Пакупнік купіць тое, што якасней і танней, сам вызначаючы, што якасней і танней.
Сёння склалася такая палітычная сітуацыя з Літвой у дачыненні да з АЭС, потым яна можа памяняцца: усё ж такі эканоміка – яна выцвярэжвае. Мы будуем атамную станцыю для таго, каб беларуская эканоміка стала больш канкурэнтаздольнай.
Сёння генеравальныя магутнасці Беларускай энергасістэмы мадэрнізуюцца, ідзе будаўніцтва новых магутнасцяў з ужываннем самых сучасных тэхналогій, праводзіцца маштабная работа па энергазберажэнню, ўключэнню ў паліўны баланс краіны ўсіх мясцовых відаў паліва, развіваецца аднаўляльная энергетыка. Мы падтрымліваем усе напрамкі. Атамная станцыя – чацвёртае кірунак па дыверсіфікацыі і зніжэння выдаткаў спажыўца на энергетыку.
Усё гэта накіравана на стрымліванне росту тарыфаў. Калі б мы не будавалі атамную станцыю, з улікам росту сусветных коштаў на газ тарыфы маглі б павышацца хуткімі тэмпамі, напрыклад, як у вас пасля закрыцця Ігналінскай АЭС. Вы зачынілі атамную станцыю, і тарыф з чатырох цэнтаў адразу падняўся да дзевятнаццаці. Ці разумна гэта з пункту гледжання спажыўца? Калі мы пабудуем атамную станцыю, то рост тарыфаў, калі ён і прадбачыцца (бо знешніх умоў шмат), будзе адбывацца не такімі тэмпамі і не так рэзка, як гэта магло б быць. А можа, наадварот, будзе зніжэнне – ўмовы пакажуць.
Мы не ведаем, што будзе праз тры гады з цаной на газ і многімі іншымі фактарамі, але перадумовы для прагнозу створаны. Кошт ядзернай энергіі ніколі скачкападобна не вырасце, таму што кошт паліва ў ядзернай энергетыцы складае толькі 20 % ад сабекошту электраэнергіі. Гэта першы пытанне аб дыверсіфікацыі відаў паліва.
Другі пытанне. З паліўнага балансу краіны мы выключаем парадку 5 млрд. м3 прыроднага газу, які Беларусь імпартуе. А гэта – валютная складнік, бо даляры на куплю газу трэба зарабіць. Так што ў нас іншага выйсця няма, як толькі экспартаваць нашу прадукцыю. Калі наша эканоміка будзе больш канкурэнтаздольнай, значыць, экспарт вырасце, а ў эканоміцы знізіцца валютная складнік. Гэта выгадна.
Трэці момант – гэта значнае зніжэнне выкідаў парніковых газаў. Гэта таксама немалаважная складнік.
Важны і прыход ядзерных тэхналогій у краіну – гэта інтэлектуальнае развіццё, тэхналагічнае, таму што атамная станцыя не можа існаваць сама па сабе, яе трэба абслугоўваць, ствараць новыя віды прадукцыі для яе абслугоўвання. І гэта – новы скачок у развіцці грамадства. Гэта адна з самых сучасных тэхналогій, і ў цэлым гэта новая галіна, якая за сабой многае пацягне. Як космас, дзе наша краіна паспяховая.
– І ўсё ж, пралічылі ведаеце вы, што адбудзецца, калі Літва не будзе купляць электраэнергію з Беларускай АЭС?
– Калі мы пачыналі гэты праект, экспарт электраэнергіі як складнік даходнасці не ўлічвалі. Экспарт – гэта калі ты канкурэнтаздольны і ідзеш на рынак. Мы і сёння прадаем электраэнергію ў Літву ў якасці аварыйнай дапамогі. Да гэтага на пэўных умовах прадавалі электраэнергію ў Польшчу, прычым тады наша энергетыка была больш энергазатратных. Жыццё не стаіць на месцы. Мы і сёння маем магчымасць экспартаваць электраэнергію. Трэба разумець, што атамная станцыя не будзе асобна, самастойна прадаваць электраэнергію, яе будзе прадаваць Беларуская энергасістэма, нацыянальны аператар. Гэта будзе электраэнергія з рознымі складнікамі, бо ў Беларускай энергасістэме выкарыстоўваюцца і такія крыніцы энергіі, як вецер, сонца, торф, дровы, мазут. Цяпер будзе яшчэ і ядзерная генерацыя.
Купляць або не купляць беларускую электраэнэргію – гэта справа Літвы. Але калі побач ёсць больш танная электраэнергія і не трэба ствараць новую інфраструктуру, то, думаецца, адмова ад яе – гэта толькі ваша палітычнае рашэнне. Не больш і не менш.
Эканоміка ўсіх працвярэзіць з часам. Мы моцна не пацерпім, калі Літва не будзе набываць электраэнергію. Больш пацерпіць літоўскі спажывец.
Вядома, хацелася б сябраваць, каб нашы энергасістэмы супрацоўнічалі, як да гэтага часу даволі паспяхова супрацоўнічаюць на ўзроўні спецыялістаў. Толькі спецыялісты разумеюць, што значыць адключыць Літву ад энергасістэмы былога Савецкага Саюза. Толькі спецыялісты разумеюць, што такое перайсці ў Еўразвяз і чаго дадаткова гэта будзе каштаваць Літве. Гэта будзе каштаваць вялікіх грошай, вельмі вялікіх. І гэта ляжа на вас, на кожнае хатняе гаспадарка і на ўсю эканоміку Літвы. Але гэта ваш выбар.
– Але, магчыма, атрымліваць электраэнергію ад Захаду будзе бяспечней?
– А хто перашкаджае нам з вамі разам, як спецыялістам, мець сувязі з заходнімі энергасістэмамі, пабудаваць ўстаўку пастаяннага току і мець магчымасць купляць электраэнергію з усіх бакоў? Калі на рынку будзе больш прадаўцоў, цана на прадукт будзе ніжэй. Гэта закон рынку, закон эканомікі.
Можа быць, я кажу ўмоўна, тая ж Швецыя вам будзе прапаноўваць электраэнергію за 15 цэнтаў, а мы прапануем за пяць, гэта таксама ўмоўна. У гэтай сітуацыі пакупнік не пашкадуе вашага аператара рынку, ён скажа: «Трэба сыходзіць ад гэтага аператара і ствараць іншы рынак свайго рэгіёну». Разумна на гэты рынак завесці як мага больш прадаўцоў, тады цана ўпадзе і ваша эканоміка стане больш канкурэнтаздольнай. Ды і мы знойдзем сваю маленькую маржу на гэтай продажы. Але ваш спажывец знойдзе больш. Сёння ў вас пераважаюць палітычныя рашэнні, але яны пацягнуць вялікія выдаткі для энергасістэмы вашай краіны.
– А чаму, па вашаму думку, палітыкі так паступаюць?
– Спытайце пра гэта ў палітыкаў. Я лічу, гэта адна з спробаў «разгарнуць» грамадскае меркаванне ад няўдалай спробы рэалізацыі Літвой ўласнага праекта па будаўніцтву атамнай станцыі. Гэты праект быў бы самым эфектыўным рашэннем для вашай краіны. Вы маглі б мець танную электраэнергію і быць прадаўцом на знешніх рынках. Як гэта і было, пакуль вы не зачынілі Ігналінскую АЭС. Вы яе зачынілі, а ў Расеі па аналагічных праектах атамныя станцыі працуюць ужо многія гады. І працуюць паспяхова. І працягваюць свой тэрмін службы.
Тое, што адбылося на Чарнобыльскай АЭС, адбылося не з-за тэхнікі. Гэта адбылося з-за чалавечай халатнасці, з-за безадказнасці шэрагу службовых асоб, якія пайшлі на эксперымент, не ўзгадніўшы яго з генеральным канструктарам. Такое можна нарабіць на любой станцыі.
Але на Беларускай АЭС ужо многае зроблена для таго, каб ніхто не змог такога зрабіць, аўтаматыка не дазволіць. У нас ужо іншае пакаленне АЭС. А тую атамную станцыю, якую вы закрылі, можна было ўдасканальваць. Але вы яе закрылі і цяпер маеце праблемы. Адна праблема – гэта эканоміка, вырасла цана на электрычнасць. Другая праблема – выдаткі на вывад Ігналінскай АЭС з эксплуатацыі, таму што гэта вельмі дарагое мерапрыемства.
– Калі вярнуцца да справаздач, у літоўскага боку было некалькі заўваг. І адно з іх было звязана з небяспекай падзення на АЭС вялікіх самалётаў. Вы маеце адпаведную абарону? Таму што, як я зразумеў, у вашым справаздачы была прадугледжаная абарона ад падзення толькі маленькіх самалётаў.
– Наш праект разлічаны на падзенне самалёта або фрагментаў вагой 5,7 т. Усё гэта было вельмі падрабязна паказана экспертам падчас правядзення SEED-місіі ў частцы знешняй абароны АЭС ад паветраных судоў. Сёння ў свеце няма ні адной станцыі, якая вытрымае вялікі самалёт. Для гэтага спатрэбіліся б такія капітальныя ўкладанні, што станцыя ніколі не змагла б акупіцца.
Трэба не дапусціць, каб на станцыю ўпаў такі самалёт. Каб выканаць гэта патрабаванне, можна пайсці двума шляхамі. Першы – змяненне канструктыву станцыі, але гэта велізарныя грошы, пры нікчэмна малой верагоднасці падзення самалёту на станцыю. Другі – гэта арганізацыйныя мерапрыемствы, што мы і зрабілі. З моманту ўводу станцыі ў эксплуатацыю мы закрыем палёты над АЭС. Гэта будзе пэўная зона. Мы стварылі сістэму супрацьпаветранай абароны станцыі, а таксама рэалізавалі іншыя мерапрыемствы, накіраваныя на тое, каб такое падзея не адбылося гарантавана.
Эксперты SEED-місіі 2016 года сумесна з нашым Генеральным штабам і Міністэрствам абароны гэтую тэму старанна прапрацавалі і прыйшлі да высновы, што абраная пляцоўка пазбаўленая знешніх пагроз з гэтага пункту гледжання. І гэта сусветная практыка.
Калі падыходзіць да гэтага пытання так, як пішуць вашы палітыкі, а не эксперты, тады трэба зачыняць усе атамныя станцыі ў Еўропе. У БелАЭС ёсць двайная ахоўная абалонка, якую мы вам паказалі сёння. Знешняя абалонка – 80 см бетону з арматурай ў 42 мм – паспрабуй яе яшчэ прабі. Потым 180 см паветранай праслойкі і яшчэ адна сцяна ў 120 см таўшчынёй. А на многіх станцыях у Еўропе гэтага няма – корпус рэактара проста накрыты панэлямі, і ўсё. Многія такія станцыі яшчэ працуюць. І з адзінарнай ахоўнай абалонкай працуюць. Зараз у свеце пачынаюць будаваць АЭС з двайны ахоўнай абалонкай, але яшчэ ніхто не будуе такую велічэзную.
Калі трагедыя з самалётам адбываецца ў небе, то самалёт у паветры развальваецца на фрагменты. Маса самага вялікага рэактыўнага рухавіка, які з'яўляецца непадзельным фрагментам самалёта, складае 5,7 т, астатняе – каркас і тонкая ашалёўка. З гэтай нагоды хвалявацца не трэба, што трэба хвалявацца, каб станцыя была пабудавана якасна, у адпаведнасці з праектам, і каб былі падрыхтаваныя кадры.
Самае важнае ў бяспецы – гэта высокакваліфікаваны персанал, якім мы сур'ёзна займаемся. Сёння вы ў гэтым пераканаліся. Мы з вамі знаходзімся ў будынку вучэбна-трэніровачнага цэнтра, дзе і рыхтуецца персанал. Наша станцыя першая за тры гады да пуску ўвяла і пачала падрыхтоўку персаналу ва ўласным навучальным цэнтры, дзе ўсе праграмнае забеспячэнне, трэнажоры не прывязаныя да нейкага абстрактнага праекту, а да пэўнага працоўнага праекту нашай станцыі.
Знайдзіце іншую такую АЭС у свеце! Бяспека атамнай станцыі – наш галоўны прыярытэт.